مقبرۀ «اَبَش خاتون» یا «خاتون قیامت» بخشی از میراث معماریِ کمتر شناخته‌شدۀ شیراز است که انتساب آن به اتابک اَبَش محل اختلاف است و به سبب تخریب‌های گستردۀ سدۀ اخیر بخش اندکی از آن برجای مانده است. هدف پژوهش کنونی دستیابی به روایتی از این بنا و محوطۀ آن مبتنی‌بر ارزیابی فرضیه‌های موجود و سپس بازسازی تصویری این عمارت است و می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد که پیشینۀ عمارت چیست و نقش والیان و حامیان زن در شکل‌گیری و شکوفایی آن، چه بوده است؟ شواهد تصویری موجود از این بنا چه ویژگی‌هایی را آشکار می‌سازند؟ و معماری، هندسۀ بنا و تزئینات آن چگونه است؟ روش پژوهش «تفسیری-تاریخی» است. نتایج نشان می‌دهند که این محوطه در روزگار دیلمیان (سدۀ 4ق)، شکل اولیۀ خود را به عنوان «مشهد اُمّ‌کلثوم» یافته و در عصر سلجوقی رونق گرفته است. بیشترین سهم در شکوفایی این محوطه در نیمۀ نخست سدۀ 7ق است که به «قبرستان آل‌سُلغُر» بدل گردید. اتابک اَبَش، رباطی به نام خود ساخت و بعدها کردوچین عمارتی تازه بساخت یا جسد اَبَش خاتون را به همان رباط بازگرداند. مطالعۀ مستندات موجود به‌ویژه عکس‌ها و نقشه‌ها نشان می‌دهند که از سدۀ 12 تا 14ق، همواره این بنا به «خاتون قیامت» شهره بوده است. هرچند تزئینات آن کاشی معرق است ولی پلان مربع‌شکل و نمای متقارن آن به‌گونه‌ای است که «نسبت ارتفاع به عرض» و «بلندی گنبد خارجی» همگی یاد‌آور الگوی ساخت مقبره‌های برجی روزگار ایلخانی هستند که شاید با مرمت‌های پی‌در‌پی در اوایل عصر صفوی شکل نهایی کنونی خود را یافته باشد.

© اسدپور, علی. (1402). شناخت مقبرۀ اَبَش خاتون (خاتون قیامت) شیراز و معماری آن بر اساس مستندات تاریخی و شواهد موجود. معماری اقلیم گرم و خشک, 11(1), 41-57. doi: 10.22034/ahdc.2023.19675.1723

جهت دانلود مقاله، اینجا کلیک نمائید.