«صحرای مصلّی» همواره نامی آشنا در متون تاریخی و ادبی مرتبط با شیراز بوده ولی دو عمارت تاریخی موسوم به «مصلّی» در آن کمتر مورداشاره بوده‌اند و در تاریخ‌نگاری محلی معماری نقش قابل‌توجهی نداشته‌اند. هدف پژوهش کنونی شناخت صحرای مصلّی و دوره‌بندی دگرگونی‌های آن برپایۀ داده‌های تاریخی به‌عنوان بستر پژوهش و سپس مطالعه و بازنمایی عمارت‌های موسوم به مصلّی (یا قربانگاه) براساس اسناد نوشتاری و تصویریِ موجود می‌باشد؛ از این‌روی، این پرسش مطرح است که براساس منابع تاریخی، حدود جغرافیایی مصلّی و ویژگی‌های طبیعی، مکانی و کارکردی آن در شیراز چگونه بوده است؟ ویژگی‌های هندسی و معماری بناهای تاریخی موسوم به مصلّی یا قربانگاه چیست؟ و این دو بنا چه وجوه تشابهی با یک‌دیگر داشته‌اند؟ روش پژوهش، تفسیری-تاریخی و از سفرنامه‌ها، تاریخ‌نامه‌های محلی، منابع ادبی و جغرافیایی و درنهایت اسناد و منابع آرشیوی (ترسیم‌ها، عکس‌ها و نقشه‌ها) استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که مصلّی، صحرایی وسیع بوده که در بیش از 11 سده همواره با فراز و نشیب به حیات تاریخی خود ادامه داده است؛ این تحولات را می‌توان به پنج دوره شامل: «پایه‌گذاری و شکل‌گیری»، «رونق و شکوفایی»، «شأن و اعتبار»، «تثبیت و تداوم» و «فرسودگی» بخش نمود. نخستین عمارت شناخته‌شدۀ مصلّی، احتمالاً ایوان آجری رفیعی از روزگار «شاه‌طهماسب دوم» و از اقدامات »محمد‌علی‌خان» پسر «اصلان‌خان قوللرآقاسی» بوده که ویرانه‌های آن‌را دو انگلیسی به نام‌‌‌های «ویلیام اوزلی» و «جوزف دارسی» بیش از هشت دهه بعد و سپس «جان راجرز هربرت» تصویر کرده‌اند. پس‌از آن «فرهادمیرزا معتمدالدوله» -عموی «ناصرالدین‌شاه»- در 1296ه‍.ق. بنای تازه‌ای با همان الگوی ایوانی ولی به‌همراه دو گوشوار و بروار به‌جای آن برپا کرد که تا سال 1343ه‍.ش. هم‌چنان پابرجا بوده است. بارونق سنت قربانی‌کردن در «عهد ناصری» و نقش سیاسی آن به‌مثابۀ سنتی درباری، این بنا در فرهنگ‌عامۀ مردم شیراز به «قربانگاه» تغییر نام داده است.

© اسدپور, علی. (1403). پژوهشی تاریخی در شناخت صحرای مصلّی و دو بنای تخریب‌شدۀ آن در شیراز. پژوهش های باستان شناسی ایران, 14(40), 315-344. doi: 10.22084/nb.2023.27420.2551

جهت دانلود مقاله اینجا کلیک کنید.