شناخت سامانمند و ثبت‌شدۀ چندانی از نام و نشان معماران شیراز در دوران پیشامدرن وجود ندارد؛ این در حالی است که بخش قابل‌توجهی از بافت تاریخی این شهر به روزگار قاجاریان تعلق دارد. هدف این پژوهش معرفی یکی از معماران ناشناختۀ شیراز عصر قاجار به نام «محمداسمعیل» از خلال کتیبه‌ها و نامه‌های موجود در آرشیو‌ها است و می‌کوشد نقش و جایگاه (مرتبه) وی را براساس مطالعۀ این مدارک شناسایی کند. راهبرد این پژوهش تفسیری-تاریخی و از اسناد موجود در منابع آرشیوی به‌عنوان پایۀ اصلی پژوهش بهره برده است. اطلاعات تکمیلی در خصوص شناخت دیگر شخصیت‌های موجود در اسناد از منابع کتابخانه‌ای تأمین شده است. براین‌اساس این پرسش مطرح است که محمداسمعیل چه نقش و جایگاهی در جامعۀ آن دوران داشته است؟ نام وی در کدام‌یک از کتیبه‌های احداثیۀ بناهای تاریخی شیراز آورده شده است؟ و این اسناد چه نوع ساختار اجتماعی را در پیوند با مفاهیم «قدرت» و «کنشگران» بازنمایی می‌کنند؟ یافته‌های پژوهش شامل چهار سند از سال 1302 تا 1330 ق. هستند که درمجموع نشان می‌دهند «محمداسمعیل معمار»، معمار تکیه یا آرامگاه خاندان قوام، از کارآزمودگان و معتمدین صنف معماری شیراز بوده و دستکم در سه موضع شامل «سازندۀ بنا»، «کارآزمودۀ معماری در ارزیابی و ارزش‌گذاری بنا» و «احدی از آحاد شهر» حاضر شده است. این اسناد نشان‌دهندۀ بخش‌هایی از زندگی صنفی و خانوادگی اوست. نکتۀ جالب‌توجه این است که دو اثر مهر متفاوت از وی به همراه اثر مهری متعلق به فرزندش، «محمدکاظم»، در این اسناد دیده می‌شود که هرکدام در موقعیت متفاوتی استفاده شده‌اند. همچنین همکاری او با «استاد‌آقا»، دیگر معمار شیرازی، در این مکاتبات آشکار شده است. هرچند در هیچ سندی از «محمداسمعیل» با صفت «استاد» یاد نشده است، ولی یافته‌ها نشان می‌دهند که وی شأنی ممتاز داشته و در «میدان قدرت در ساخت شهر» کنشگری امین بوده است.

© اسدپور, علی . (1404). محمد‌‌اسمعیل معمار در اسناد تاریخی دورۀ قاجار شیراز. هنر و تمدن شرق, 13(48), 38-49. doi: 10.22034/jaco.2025.492424.1436

جهت دانلود مقاله کلیک کنید.